Wiccan Rede * Winter 1986 | A discussion
MERLIN: In het afgelopen herfstnummer van Wiccan Rede werd het gebruik van het woord ‘heks’ ter discussie gesteld. In Amerika woedt die discussie al geruime tijd, met name omdat (onder andere) de linguistische vertaling van ‘Wicca’ met ‘wijze’ sterk in twijfel wordt getrokken. Daarnaast spelen natuurlijk ook de bekende vooroordelen een grote rol. In Amerika is de atmosfeer sowieso al veel minder tolerant dan in Europa. Misschien is het echter toch nuttig om ook in Nederland eens over dit onderwerp te praten.
Om de gedachten te bepalen denk ik dat het zinnig is om ons af te vragen of we met onze gekozen term werkelijk iets willen bereiken, of we ons met ‘de heks’ willen identificeren, of dat de term juist averechts werkt.
JANA: Wie het woord ‘heks’ gebruikt om zichzelf en zijn religie aan te duiden, kan misverstanden verwachten. Hij of zij heeft heel wat uit te leggen aan de mensen die direkt met vooroordelen klaarstaan, die heksen alleen kennen als kwade wezens. Toch noem ik mezelf een heks. Gedeeltelijk uit gebrek aan een beter woord, maar ook omdat ik vind dat die naam ons toekomt.
DIANA: Ik noem mezelf heks, omdat het onder andere de totaliteit van al mijn aktiviteiten omvat waarvoor ik anders vele andere benamingen zou moeten gebruiken. Het drukt mijn verbondenheid met de natuur uit, en het geeft ook aan dat ik in zekere mate de krachten van die natuur kan gebruiken en ermee samenwerk.
MORGANA: Als ik het voor het zeggen had zou ik het liefst geen enkele aanduiding gebruiken. Elk label is niet meer dan dat: een abstractie die een stereotiep beeld oproept dat geen recht doet aan mijn unieke invulling van dat woord. Ik ben als ‘heks’ weer anders dan Kees of Jana, en door hetzelfde woord te gebruiken vervagen unieke verschillen.
KEES: Het lijkt me ook heel belangrijk om in gedachten te houden dat de betekenis en de gebruiksmogelijkheden van een woord in de ene taal nooit helemaal overeenstemmen met die in een andere taal. Dingen die op het Engelse woord ‘witch’ van toepassing zijn hoeven niet altijd voor het nederlandse woord ‘heks’ te gelden, en omgekeerd, hoewel de termen natuurlijk in veel opzichten aan elkaar gelijk zijn.
MERLIN: Jana zei al dat je veel uit moet leggen als je jezelf en plein publique ‘heks’ noemt. Naar mijn gevoel zit er echter ook een element in dat mensen wakker maakt – noem het maar een shockeffect. De ‘heks’ is traditioneel een subversief element waartegen ‘het Goede’ fraai afsteekt. Misschien dat het gebruik van het woord ‘heks’ juist christenen alert maakt voor de relativiteit van Goed en Kwaad.
JANA: Als we kijken wie allemaal heks heten te zijn, dan zien we op de eerste plaats de sprookjesheksen, zoals Eucalypta, Disney’s Madam Mikmak en Baba Jaga uit de oosteuropese volksverhalen. Dikwijls zijn dit lelijke, oude vrouwen die kwaad berokkenen aan de gemeenschap, soms ook hele mooie en schijnbaar jonge vrouwen die nog kwaadaardiger zijn. Weldoensters die gebruik maken van een vorm van magie heten tovenaressen, feeën of petemoei’s, maar slechts zelden heksen. De grootste invloed op het begrip heks wordt wel uitgeoefend door de beelden die door de inquisitie en de heksenjagers zijn verspreid in de Renaissance. Naar mijn idee waren de vele vrouwen en enkele mannen die beschuldigd werden van hekserij voor het merendeel brave lieden, onschuldig aan al het kwaad dat hen werd verweten en in niets of vrijwel niets verschillend van hun buren.
DIANA: Ik noem mezelf ook heks om mijn onafhankelijkheid aan te geven ten opzichte van welke kerkelijke hierarchie dan ook.
MERLIN: De term heks werd toen gebruikt voor politieke en financiële doeleinden, niet zozeer als een aanduiding van wat iemand was of deed.
JANA: Velen zullen om economische redenen op de brandstapel terecht zijn gekomen: oude vrouwtjes moesten onderhouden worden door de gemeenschap; land en bezittingen van rijke ‘heksen’ werden gekonfiskeerd. Maar tegenwoordig ‘weet’ nog iedereen dat deze heksen deden aan het naakt vieren van heksensabbats, waar iedereen sex bedreef met iedereen en vooral met de duivel, aan wie ook veelvuldig eer werd bewezen op diverse onsmakelijke wijzen, en dat men zich te buiten ging aan kinderoffers en soortgelijke bloedige rituelen.
MORGANA: En hoe sneller dit beeld vergeten is hoe liever het me is!
DIANA: Dat veel mensen moeite hebben met het woord heks is hún probleem. Een jood laat ook het woord ‘jood’ niet vallen omdat de duitsers hier negatieve associaties mee hebben.
JANA: Joden zijn in het verleden ook wel beschuldigd van kindermoord, hetgeen voor hen geen aanleiding is geweest om hun naam te wijzigen.
MERLIN: Toch hebben joden nu niet meer te lijden van dit vooroordeel. Heksen nog wel. Toch blijf ik erbij dat de vooroordelen meer zeggen over de christelijke kerk uit die dagen dan over wat de ‘heks’ werkelijk was en is. Three Sovereigns for Sarah, een uitstekend historisch TV spel in drie delen dat onze zuiderburen recentelijk uitzonden, handelde over de heksenprocessen in Salem in de 17e eeuw, en daarin kwam ook duidelijk naar voren dat economische motieven, antipathie, vooroordelen e.d. een hoofdrol speelden, en ‘heks’ slechts een makkelijke aanduiding om van iemand af te komen was.
KEES: Momenteel hebben de termen ‘witch’ en ‘heks’ natuurlijk wel een negatieve betekenis, maar ik denk niet dat je daaraan ontkomt door een andere naam te kiezen. Zolang we het gevoel hebben en ervoor uitkomen dat onze ideeën via de heksen uit de middeleeuwen en iets later teruggaan op de oude heidense religies zullen de meeste mensen aannemen dat elke alternatieve term die je voorstelt gewoon een ander woord voor ‘heks’ is, en alle negatieve betekenissen die het oude woord had zullen naar het nieuwe woord overgaan.
JANA: Daarmee kom je bij nog een soort heks: de kruidenvrouwtjes uit vroeger eeuwen, de dorpsgenezeressen. Daarnaar vernoem ik mezelf, al weet ik natuurlijk niet of het woord inderdaad werd gebruikt om deze categorie te beschrijven. Zij waren de voorlopers van de medische stand en mogelijk de afstammelingen van sjamanen en sjamanka’s. Zij droegen zorg voor de gezondheid van hun dorpsgenoten en het vee. Zij maakten medicijnen, hielpen bij bevallingen, gaven wijze raad en hielden misschien vruchtbaarheidsrituelen. Alleen al vanwege deze groep zouden wij de naam ‘heks’ moeten blijven gebruiken.
MORGANA: Dat beeld komt inderdaad meer overeen met wat ik voel. Ik denk dat het belangrijk is om in te zien dat in deze tijd – ruim vóór de vervolgingen dus – het christendom nog niet zo verspreid was, en wellicht hoogstens de adel zich had bekeerd. Grote delen van Europa waren nog heidens en beleefden hun natuurreligie nog in zuivere vorm.
DIANA: Dat beeld bestaat nu trouwens ook nog. Mensen hebben een ambivalente houding tegenover het woord heks. Ik heb een vriendin in Engeland, en de mensen daar in die streek moeten niets van het woord ‘witch’ hebben. Desondanks noemen ze mijn vriendin ‘witch’ en ‘wise woman’ en komen ze bij haar met hun zieke dieren of als ze zelf iets mankeren…
JANA: Dat de dorpsgenezeres ‘heks’ als titel droeg heb ik geleerd uit ‘Witches, Midwives and Nurses’ van Ehrenreich en English. Zij leggen uit welke rol vrouwen hadden in de gemeenschap en waarom juist vrouwen werden vervolgd. Met Thomas Szasz halen zij een ‘vooraanstaand Engels heksenvervolger’ aan, die stelt: ‘Zo groot was de kennis van de heksen dat in 1527 Paracelsus, die beschouwd wordt als de stamvader van de moderne medische wetenschap zijn artsenijkundige geschriften verbrandde en bekende dat hij al wat hij wist, van de heksen had geleerd’. (The Manufacture of Madness/De waan van de waanzin).
MERLIN: Ik denk dat je hiermee een stuk dichter bij de werkelijkheid zit dan velen denken. De heksenvervolgingen besloegen slechts een periode van 3 eeuwen – in de geschiedenis van grote religies niet zo erg lang.Het is jammer dat de negatieve betekenissen uit die tijd zo blijven hangen terwijl de heks als leidend sociaal figuur en priester/es in een maatschappij waarin de natuurreligies een belangrijke rol spelen zo wordt onderschat.
JANA: Starhawk zegt in The Spiral Dance het volgende: The word ‘witch’ carries so many negative connotations that many people wonder why we use the word at all. Yet to reclaim the word ‘witch’ is to reclaim our right, as women, to be powerful; as men, to know the feminine within as divine. To be a witch is to identify with 9 million* victims of bigotry and hatred and to take responsibility for shaping a world in which prejudice claims no more victims. A witch is a ‘shaper’, a creator who bends the unseen into form, and so becomes one of the Wise, whose live is infused with magic’.
MERLIN: Ik geloof dat we het er in elk geval over eens zijn dat we ons duidelijk distantiëren van de christelijke fabel omtrent de ‘heks als trawant van de duivel’ en ons meer verwant voelen aan het kruidenvrouwtje, of de priesteres uit de natuurreligies. Dat beeld komt in elk geval overeen met onze huidige instelling. Maar hoe zit dat nu met de terminologie en het woord op zich?
KEES: Als je de gegevens uit het oudere nederlands en het fries in aanmerking neemt dan is denk ik duidelijk dat het woord ‘witch’ niet samenhangt met ‘wijs’, maar met een woordstam ‘wik-‘ die iets als voorspellen betekende. Dit is niet noodzakelijkerwijs een slechte, antisociale of subversieve aktiviteit, dus ik denk niet dat deze term in heidense tijden een ongunstige betekenis had. Alleen Romeinse keizers hebben wetten tegen het voorspellen van de toekomst uitgevaardigd, omdat men vreesde dat voorspellingen soms tot een staatsgreep konden leiden.
MERLIN: De bekende afleiding van ‘witch’ is natuurlijk het oud-engels ‘wicca’ of ‘wicce’, waarvan overigens geen betekenis bekend is. Het is interessant om te zien dat dit woord zowel in mannelijke als vrouwelijke vorm bestond. Een aanduiding dat de heks duidelijk tot een groep behoorde waarin zowel mannen als vrouwen een rol speelden? Ikzelf denk van wel!
JANA: Skeat’s Etymological Dictionary zegt dat wicca via witga of witega (ziener, waarzegger) van het angelsaksische witan (zien, weten) afstamt.
KEES: Waarzeggen, voorspellen, zoals ik net zei, dus. Denk maar aan het gezegde ‘wikken en wegen’!
JANA: Ja, maar Russell vermeldt dat witan (weten, nu ‘wise’) niet verwant is aan de stam van wicca en dat wican of wikan (buigen, nu ‘weak’) slechts zijdelings.
‘Weik is de stam en dit woord heeft te maken met religie en magie. Er worden vier groepen van woorden afgeleid, waaronder het oudengelse wiglera en wigle (toverij, nu nog te vinden als ‘guile’ via het frans) en wil (nu ‘wile’); het oudnoorse woord voor ‘craftiness’; de duitse en latijnse woorden voor heilig, toewijden en opofferen en tenslotte de stam ‘wikk-‘ (magie, toverij) met de afgeleiden daarvan. Hiertoe behoren het middelduitse wikken (voorspellen), wicca en wicce, wiccian (oud-engels voor toveren) en uiteindelijk witch (heks).
MORGANA: Veel meer dus voorspellen en magie dan de negatieve betekenis die ‘heks’ altijd heeft!
JANA: In het Etymologisch Woordenboek vinden we ook dat ons woord wichelen kan worden vergeleken met het oudengelse wiglian (wichelen, waarzeggen, toveren) en dito wigle (toverij). De herkomst van dit oude woord voor ‘waarzeggen’ later ook ‘toveren’ (vgl. wichelroede) is onzeker. De verwantschap met middelnederlands, middelnederduits wicken, ‘wichelen’, oudengels wicca (tovenaar) zou kunnen doen denken aan een verband met wikken en wiggelen oftewel bewegingen maken met een toverstaf.
KEES: Het woord ‘heks’ heeft natuurlijk een andere voorgeschiedenis. Volgens mijn woordenboek is ‘heks’ oorspronkelijk een samenstelling, met als eerste deel het woord ‘heg’ en als tweede deel ‘-tisse’ dat onverklaard is.
JANA: Daar vroeger van heksen geloofd werd dat zij op een omheining zaten of reden (vgl. oudhoogduits zûnrîta) mag men in het eerste lid wel het woord ‘haag’ aannemen, maar het tweede gedeelte is moeilijk te verklaren.
MERLIN: ‘Zûn’ is natuurlijk het duits ‘Zaun’ geworden, nederlands ‘tuin’ (oorspronkelijk alleen het hek of de haag om de tuin heen) en in het engels ‘town’. ‘-rîta’ kun je nog terugvinden in ‘rijden’. Heksen zullen wel niet letterlijk op hagen gereden hebben, net zo min als hageprekers tegen hagen preekten. Misschien overdrachtelijk voor iemand die grenzen overschrijdt?
JANA: In het hedendaags engels is haegtesse geworden tot hag (een lelijke oude vrouw, oftewel een heks). Het woord wicked (slecht, goddeloos, gemeen, vals of ondeugend) zou ook zijn afgeleid van het oudengelse wicca of wicce (tovenaar/heks). Weinig fraaie betekenissen!
MORGANA: Mijn woordenboek stelt onder ‘hag’ nog ‘hagridden’ dat vrijwel identiek is met haegtesse, en dat betekent dat je door een nachtmerrie wordt bezeten. Zo kom je natuurlijk wel weer bij incubi en succubi terecht. Je vraagt je af wat er eerder was: het woord of de huidige betekenis?
MERLIN: Keus te over wat betreft betekenissen in elk geval – ofschoon magie en voorspellen de overhand hebben.
Wat denken jullie nu over de keuze voor je eigen aanduiding?
JANA: Het ziet ernaar uit dat we in het nederlands geen andere keuze hebben. Een tovenaar of magiër is een ander figuur, evenals een wichelaar of priester. Dat laatste woord hoort echt thuis in de katholieke kerk, terwijl ‘priesteres’ kan worden geassocieerd met de tempelhoer uit de voorjoodse religies (of met de pythia van Delphi). Ik denk ook dat priester(es) te pretentieus klinkt voor de buitenwereld; dat je veel meer zult moeten uitleggen als je je zo noemt.
MERLIN: Daar ben ik het niet met je eens. Priester is een term die we in het westen alleen uit de kerk kennen, maar die wel degelijk legitiem is voor ons. Als je het woord ‘heks’ niet verwerpt en het woord ‘priester’ wel, beide omdat ze bij de katholieke kerk horen, klopt er iets niet.
JANA: Oké, maar ‘een Wicca’ klinkt in mijn oren ook niet.
DIANA: Ik noem mezelf wèl priesteres, omdat ik mezelf als een kanaal beschouw waardoor bepaalde krachten manifest kunnen worden. Het plaatst al mijn doen en laten in een extra dimensie. Het geeft aan dat ik alles wat ik doe als sacraal beschouw, onderdeel van een grenzeloos groter geheel. Dat ik mee wil werken aan het ‘grote plan’ kortom, dat ik me beschikbaar stel voor de bewustwording en heling van mezelf en anderen.
KEES: Termen als priester en priesteres hebben al gauw de betekenis van iemand die boven de gemeente staat, dus die bevallen me ook niet helemaal.
MORGANA: Dat is ook maar net hoe je zo’n term invult. Als je net als Diana alleen het samenwerken met de Goden belangrijk vindt dan kun je heel goed de woorden priester of priesteres gebruiken. Dat idee van een gemeente die nooit kontakt met de Goden kon hebben, anders dan via de priester is tenslotte ook weer christelijk. De meeste andere godsdiensten, en zeker de natuurgodsdiensten, zien dat heel anders. Daar kan elk individu met de Goden in kontakt treden, terwijl de priester alleen wat meer mogelijkheden heeft om bij de Goden een goed woordje te doen.
DIANA: Wanneer ik welk woord gebruik hangt vaak af van de persoon met wie ik praat, en de context van het gesprek. Soms om mezelf duidelijk te plaatsen tegenover de ander, soms om die ander zichzelf bewust te laten worden van haar vermogens, of om af te tasten in hoeverre die ander dit ‘pad’ herkent. Ik noem mezelf soms ook Wicca, omdat dit mijn verbondenheid aangeeft met vele anderen die dit pad gaan, zij het op hun eigen wijze. Omdat het ook aangeeft dat een natuurreligie eenheid schept, maar geen eenvormigheid.
MERLIN: Daarom ben ik het met je eens. Voor mij is de term ‘wicca’ meer een aanduiding van de beweging, niet zozeer van mezelf.
KEES: Ik denk dat het voor paganistische stromingen veel belangrijker is om een aantal elementaire feiten over hun opvattingen naar buiten te brengen dan om van naam te veranderen.
Als je maar lang genoeg volhoudt moet het mogelijk zijn om zelfs de betekenis van het woord ‘heks’ te veranderen.
JANA: Sinds kort bestaat er ook in het nederlands een alternatief voor ‘heks’. Met alle onzin die Gerrit Jan Zwier ook verspreidt over de Wicca, heeft hij ook de term ‘witte heksen’ ingang doen vinden in de nederlandse taal. Hij heeft de term niet zelf verzonnen, maar wel onder de aandacht gebracht.
MERLIN: Met alle respekt voor de term wil ik toch opmerken dat een ‘witte heks’ net zoiets is als een ‘witte hindoe’ of een ‘zwarte islamiet’.
JANA: Nee, ik denk dat dit begrip ‘witte heks’ een relatie legt met de kruidenvrouwtjes van weleer, en met witte magie. Daarbij geeft het een tegenstelling tot de zwarte hekserij (zo die bestaat) en tot het woord ‘heks’ met alle negatieve bijbetekenissen in het algemeen.
Met de woorden wit en zwart in de zin van positief of goed en negatief of wit heb ik wel wat moeite, omdat er een verband lijkt te zijn met huidskleur. Toch kan dit de oplossing zijn voor ons naamprobleem.
MERLIN: Ik denk dat je het naamprobleem er ook mee kan verergeren. De term ‘witte heks’ impliceert dat er van het geslacht ‘heksen’ ook een zwarte variëteit bestaat conform de christelijke vooroordelen. Geen enkele andere religie gebruikt ‘wit’ als bijvoeglijk naamwoord! Witte Christenen bestaan niet, witte Joden ook niet. Ik persoonlijk vind dat je best trots mag zijn op je religie, en je niet hoeft te verontschuldigen door maar vooral te benadrukken dat je ‘wit’ bent.
KEES: Ik had overigens dezelfde oplossing om ‘witte heks’ als aanduiding voor te stellen. Niet dat ik mezelf met de term ‘heks’ zou aanduiden. Een heks heeft in mijn optiek een praktijk. Voor mezelf zou ik liever de term ‘heiden’ gebruiken. Dit doe ik ook soms, als ik vrij zeker weet dat niemand vermoedt hoe letterlijk ik dit bedoel.
DIANA: Zoals gezegd gebruik ik alle termen zonder wroeging, maar ik laat het wel van de situatie afhangen.
MORGANA: Er is een ander woord dat nog niet ter sprake is geweest: Craft – Kunde. Naast een religie is hekserij vooral een kunde, een gave, en zoals Kees zei praktiseer je. Misschien vanuit het engels zou ik als het moest nog liever de term ‘pagan’ (heiden) gebruiken. Dat is toch weidser en vriendelijker dan ‘heks’. Het liefst gebruik ik echter helemaal geen label. De mensen moeten maar ontdekken waar ik in geloof!
MERLIN: Craft is waarschijnlijk het woord dat ik het meest gebruik, en voor mijn plaats daarin gebruik ik dan priester, maar daar moet altijd wel wat uitleg bij. Voor mij is de Wicca naast een levensstijl ook voornamelijk een kunde – iets dat je kan en toepast in je leven.
JANA: Ik hou het voorlopig op, met nadruk op de haakjes, (witte) heks en.of heiden!.
MERLIN: Oké, dan bedank ik bij deze alle heksen met of zonder (wit) pseudoniem, voor hun bijdrage aan deze diskussie. Een ding dat vast niet hoeft te veranderen is: Blessed Be!
(Deze diskussie werd samengesteld uit artikelen van JANA, DIANA en KEES en diverse gesprekken onderling).
(*) in de noten bij de uitgave van de ‘jubileumversie’ tien jaar later vermeldt Starhawk dat dit getal niet klopt, maar “actually, estimates range between a low of one hundred thousand and this figure [nine million], which is probably high. The truth, clearly, is that nobody knows exactly how many people died in the persecutions.” Zie ook: Who burned the witches? .
