Wiccan Rede * Summer 1989 by Boris
Het traditionele symbool van het element aarde is het pentakel, een schijf van aardewerk of metaal waarin bepaalde magische tekens gegrift zijn. Welke tekens hangt af van de traditie waarin je werkt, maar meestal maakt de vijfpuntige ster er wel deel van uit. Het pentakel wordt verder in verband gebracht met de pentagrammen van de Tarot, de schilden of munten van oudere kaartspelen, en de ruiten van de moderne speelkaarten.
De meeste ‘wapens’ of werktuigen die een heks in haar ritueel gebruikt zijn in wezen oude gebruiksvoorwerpen: een mes, een beker, een stuk touw, een bezem, een kookpot… Toen ik Jana’s artikel over het element aarde las vroeg ik me af of ook het pentakel oorspronkelijk een gebruiksvoorwerp geweest is – en zo ja, wat. Op de een of andere manier moest ik denken aan een verre voorloper van het spinnewiel: de spintol of spinspil.
Het spinnewiel zoals wij dat kennen, met trapaandrijving en een klos die tegelijk een draad in elkaar draait en opwindt, is pas na de middeleeuwen uitgevonden. Voor die tijd gebruikte men algemeen de spintol: een vertikale stok van 30 of 40 centimeter, met daaromheen dicht bij het onderste einde een klein horizontaal vliegwiel. Een pluk wol of vlas werd uitgetrokken tot een lange dunne bundel (‘lont’ is de vakterm) en aan het bovenste eind van de stok bevestigd. Vervolgens liet men de tol draaien, zodat de vezels in elkaar gedraaid werden. Als de draad ver genoeg in elkaar gedraaid was wond men hem om de stok, men trok een nieuw ‘lont’ en het proces herhaalde zich. Soms zie je op braderieën of demonstraties van oude ambachten nog wel eens iemand die met een spintol spint. Het proces is makkelijker te begrijpen als je het ziet dan wanneer je het leest.
Het vliegwiel van de spinspoel was meestal van klei of aardewerk. Archeologen vinden deze wieltjes vaak bij opgravingen, en ze vormen meestal de enige aanwijzing dat er in een bepaalde voorhistorische cultuur gesponnen en geweven werd. De draden en het textiel zelf zijn bijna nooit bewaard gebleven, maar gebakken klei is bijna onvergankelijk. De wieltjes komen al voor in de oudste neolithische culturen van Europa, in het Balkan- en Donau-gebied in de periode van 6500 tot 3500 v.Chr. Een bijzonderheid is dat de wieltjes soms voorzien waren van tekens die ook op beeldjes en rituele voorwerpen voorkomen. Kennelijk waren het niet zomaar gebruiksvoorwerpen. Veel later, omstreeks het begin van onze jaartelling, werden de spinsteentjes bij Germaanse stammen soms van runentekens voorzien.
Ik denk dus dat de spintol oorspronkelijk ook een rituele betekenis had. Verschillende associaties liggen voor de hand. De tol draait, en dat verwijst naar het punt waaromheen de sterren draaien, de poolster en het noorden. Het pentakel correspondeert nog altijd met het noorden, en is meestal voorzien van een ster.
De stok en de schijf zijn een mannelijk en een vrouwelijk symbool. De spintol is de vereniging van die twee, en de draad die ermee gesponnen wordt is een zinnebeeld van het menselijk leven. In de Griekse en Germaanse mythologie worden de godinnen van het lot voorgesteld als spinsters van de levensdraad. Een heel oud heksen-ritueel bewaart nog iets van diezelfde betekenis: als we de gang van het leven iets willen veranderen leggen we nog altijd een knoop in een koord.
Toen het spinnewiel werd uitgevonden raakte de oude spintol in onbruik. Bovendien was het in tijden van vervolging gevaarlijk om een voorwerp met geheimzinnig of magische tekens in huis te hebben. Gardner schrijft dat de heksen daarom vroeger een schijf was als pentakel gebruikten. Voor het ritueel werden de tekens erin gegrift, en in geval van nood konden ze snel worden uitgewist. Ik vermoed dat hierom de rituele betekenis van de spintol geleidelijk vergeten is. Maar misschien toch niet helemaal. Voor een oppervlakkige beschouwer ziet een spintol er uit de verte net uit als een christelijk kruis dat op zijn kop gehouden wordt. Volgens de christelijke folklore hangen heksen en duivelsvereerders het kruis ondersteboven om Christus te bespotten. Maar misschien hebben de spionnen van de Inquisitie alleen maar een groep heksen gezien die een spintol in een ritueel gebruikte, in een tijd dat het spinnewiel algemeen gangbaar was en de spintol niet meer direkt herkend werd?
Ik kom weer terug bij mijn uitgangspunt: de ‘wapens’ van een heks zijn grotendeels huishoudelijke gebruiksvoorwerpen uit een ver verleden. Elke religie heeft haar eigen beelden en symbolen om iets van het goddelijke te zeggen. De Joods-Christelijk-Islamitische traditie gebruikt onder andere het beeld van het koningschap. God regeert de wereld, Hij is de Heer der Heerscharen (legers), Hij geeft wetten en spreekt recht, wij wachten op Zijn komend rijk. Volgens sommigen houdt Hij er zelfs een hel op na, een plaats waar Hij Zijn politieke gevangenen vasthoudt en laat martelen. Oudere religies ontlenen hun symbolen soms aan het huishouden. De godin van het lot spint de draad van je leven. Hestia is de godin van de haard en het vuur in de keuken. De kookpot is de ketel van Cerridwen. Als Vrouw Holle haar bed schudt vliegen de veren in het rond en sneeuwt het op aarde.
Het gewone huis-, tuin- en keukenwerk is tegenwoordig niet zo erg in tel. Het is eeuwenlang vooral het werk van vrouwen geweest, en zelfs die zien er de laatste tijd niet zoveel meer in. maar denk er niet te licht over! Terwijl de mannen en de amazones op jacht gaan of de zoveelste nutteloze oorlog uitvechten moet er iemand op het huis en de kinderen passen. De geit en de kat moeten gevoerd worden, het eten gekookt, de vloer geveegd, de wol gesponnen, de tuin gewied. Dit is het werk dat nooit in de krant komt of in de geschiedenisboeken vermeld wordt, maar het is meer dan 99 procent van de wereldgeschiedenis. Als dit werk ooit zou stoppen is het gedaan met de mensheid.
Wie in de Wicca wordt ingewijd krijgt de magische werktuigen in handen, één voor één, met een korte uitleg: het mes, de beker, het pentakel, de staf, het touw… Een van de betekenissen van dit ritueel is denk ik dat de gewone gebruiksvoorwerpen van alledag iets heiligs in zich hebben. Wie dit weet is ingewijd in een van de mysteriën van het leven. Sommige heksen houden hun magische wapens zorgvuldig apart en gebruiken ze alleen in de cirkel. Een andere richting gebruikt ze ook in het dagelijks leven. Zo wordt elke handeling iets waarbij de Godin tegenwoordig is, en iets dat de moeite waard is om met aandacht te doen.
Dingen die met aandacht gemaakt zijn krijgen een bepaalde kracht – ze worden gemagnetiseerd, zouden we tegenwoordig zeggen. Als je spint of weeft komt er iets van je gevoelens en gedachten in het produkt. Kleding die met zorg vervaardigd is beschermt de drager tegen meer dan alleen de kou. Brood dat je zelf gebakken hebt voedt meer dan je lichaam alleen. Je hoeft dan niet voor het eten te bidden: de zegen zit er al in. Wie dit weet vindt in het dagelijks leven meer dan genoeg mogelijkheden voor magisch werk. Het is de oudste en meest elementaire vorm van hekserij.
Eenvoudig werk dat steeds herhaald wordt heeft soms een bijna hypnotiserende werking. Denk aan het spinnen op de oude manier: de schapenvacht uitpluizen tot een lont, de spintol laten draaien, de draad opwinden, telkens maar weer. Dit kan iemand die er gevoelig voor is in een toestand van veranderd bewustzijn brengen, van dagdromen tot helderziendheid. Volgens het Book of Shadows dient een pentakel om bepaalde geesten en astrale vormen zichtbaar te maken. De staf, het andere bestanddeel van de spintol, dient om engelen en goede geesten welkom te heten die je niet behoort te ontvangen met een mes of zwaard in de hand. Tegenwoordig gebruiken we meditatie-oefeningen, vroeger was het spinnen misschien al genoeg om het tweede gezicht te ontwikkelen.
Ik kan Wicca dus niet anders omschrijven dan als een huiselijke religie. Onze werktuigen en symbolen zijn ontleend aan het huishoudelijk werk van lang geleden. “Vrede in mijn keuken” lijkt me een belangrijk ethisch uitgangspunt. “The witch wants quiet, regular, ordinary good government with everyone content and happy, plenty of fun and games when you are alive, all fear of death being taken away…” schrijft Gardner ergens. Als het mis dreigt te lopen hebben we onze huismiddeltjes, en zo hebben we onze eigen taak in het Grote Werk van de Godin. Ik ken weinig religies die een praktischer kijk op het leven hebben.
Er zijn een paar dingen die ik in dit artikel niet heb willen beweren, en die ik ten overvloede nog even aan wil duiden. Huishoudelijk werk zonder inzicht is zonder meer saai en geestdodend. Het is volkomen terecht dat feministen protesteren als ze weer eens een poging opmerken om de vrouw terug te sturen naar de keuken. Wat ook niet werkt is een al te romantische houding tegenover het eenvoudige leven van vroeger. Sommige mensen bouwen een modern huis, van alle gemakken en technische snufjes voorzien, en dan een open haard in de kamer. Dat zorgt misschien voor een paar betoverende momenten, maar het brengt op zichzelf de oude goden niet terug. Daarvoor moet je wat meer greep hebben op de draad die door de eeuwen heen gesponnen is, en die verder gaat zolang de aarde draait en de sterren blijven schijnen.
